Biografia Adama Stalony-Dobrzańskiego

Adam Stalony-Dobrzański (1904–1985), malarz, grafik, konserwator dzieł sztuki, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Urodzony 19 listopada w Menie w guberni czernihowskiej, (obecnie na Ukrainie). Wnuk zesłańca styczniowego z roku 1863, najstarszy syn Feliksa (1865–1928), sędziego śledczego w Czernihowie, Polaka wyznania rzymskokatolickiego, również zesłańca za działalność narodową, oraz Anny z domu Kowalenko (1880–1941), Ukrainki wyznania staroobrzędowego. Po kilku latach przychodzi na świat młodsze rodzeństwo, siostra Aleutyna (1906–1978), rusycystka, oraz brat Seweryn (1908–1985), prawnik, adwokat. W roku 1906 Stalony-Dobrzańscy wyjeżdżają do powiatowego miasta Czerykowa (obecnie w granicach Białorusi), aby w roku 1917 powrócić ponownie na obecną Ukrainę, gdzie osiadają w Pryłukach koło Połtawy u dziadka ze strony matki Kornija Kowalenki. Tam w dramatycznych latach rewolucji i wojny domowej od 13 roku życia A S-D podejmuje się ciężkich prac fizycznych, aby zapewnić utrzymanie ukrywającym się przed władzą bolszewików rodzicom i młodszemu rodzeństwu. Od ojca i matki otrzymuje w domu rodzinnym staranne wykształcenie, poznaje arcydzieła literatury w językach polskim, rosyjskim, ukraińskim, białoruskim, włada doskonale łaciną i językiem starocerkiewnym. Pobiera również nauki rysunku i malarstwa pod kierunkiem artystów M. Chitagurowa i A. W. Skałłona.

Adam Stalony-Dobrzański

W roku 1922 w wyniku pogryzienia przez wściekłego psa trafia do szpitala w Kijowie. Tam też odnajduje swą krewną Felicję Jankowską, która pomaga rodzinie Stalony-Dobrzańskich załatwić formalności repatriacyjne. W marcu 1923 roku AS-D wraz z rodziną przyjeżdża do Polski. Po krótkim pobycie w Warszawie i Inowrocławiu osiada w Miechowie pod Krakowem, gdzie ojciec, Feliks Stalony-Dobrzański obejmuje stanowisko sędziego śledczego. W trakcie nauki w tamtejszym gimnazjum męskim wykonuje swą pierwszą polichromię ścienną w szkolnej auli.​

W roku 1927, po zdaniu egzaminów na Wydział Prawa Uniwersytet Jagiellońskiego i Akademię Sztuk Pięknych w Kralowie wybiera studia malarskie na Akademii. Jest uczniem Władysława Jarockiego, Fryderyka Pautscha i Ignacego Pieńkowskiego. Ćwiczy również pod okiem Xawerego Dunikowskiego i Józefa Mehoffera. Szczególnie ceni sobie studia u profesora warszawskiej ASP Ludwika Gardowskiego który prowadzi na krakowskiej uczelni wykłady z liternictwa. Ścisła współpraca z ulubionym wykładowcą zaowocuje w okresie powojennym powołaniem i kierowaniem przez Adama Stalony-Dobrzańskiego na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie jedyną w Polsce, a być może w całej Europie Katedrą Liternictwa.​

Jeszcze w trakcie studiów AS-D prezentuje w roku 1929 swoje rysunki na Wystawie Sztuki Powszechnej w dziale „Piękna Książka'' na Wystawie Krajowej w Poznaniu, a w roku 1931 odbiera pochwałę Akademii Sztuk Pięknych w zakresie grafiki i liternictwa. Dyplom ukończenia ASP otrzymuje w roku 1933. W czasie studiów w latach 1932–33 AS-D pracuje wraz z Władysławem Cichoniem przy odkryciu i konserwacji średniowiecznej polichromii drewnianego kościółka w Harklowej na Podhalu przekazanej następnie przez obu artystów do Muzeum Narodowego w Krakowie.​

​W 1934 roku odnawia gotycki krucyfiks i pracuje w zespole Józefa Mehoffera przy realizacji polichromii w kościele parafialnym w Turku. W roku 1934 wspólnie z Ludwikiem Gardowskim otrzymuje III nagrodę w konkursie architektoniczno-urbanistycznym na projekt otoczenia kopca Józefa Piłsudskiego na Sowińcu w Krakowie. W okresie międzywojennym realizuje samodzielnie i w zespołach polichromie w kościołach w Boleszczynie i Porębie Górnej (1935) oraz w Tucznie (1937), Tuż przed wojną w 1939 roku wykonuje polichromię w kościele w Dobromilu na terenie dzisiejszej Ukrainy (obecnie po konserwacji). W czasie II Wojny światowej AS-D nie przerywa pracy dla kościołów i cerkwi. U O.O. Bernardynów w Radomiu kontynuuje prowadzoną tam od r. 1938 restaurację zabytkowych gotyckich rzeźb oraz wspólnie z Wiktorem Z. Langnerem realizuje w 1941 r. polichromię tego kościoła, (obecnie, prócz bocznej kaplicy zamalowana). Ponadto w r. 1943 realizuje polichromię w kościele w Bobinie i w cerkwi w Tarnopolu na Ukrainie (Wysadzona w powietrze w ZSRR w 1962 roku).

Tuż po wojnie, jesienią 1945 roku zatrudniony zostaje na Wydziale Architektury Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (obecnie Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej). Od 1947 roku wykłada w Zakładzie Liternictwa Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych, która to uczelnia od roku 1957 powraca do dawnej nazwy Akademii Sztuk Pięknych. Po kilku latach AS-D powołuje na niej Samodzielną i Dyplomującą Katedrę Liternictwa którą kieruje aż do emerytury w 1979 roku. Ze względu na swoją pracę i działalność dla Kościoła mimo wielokrotnego zgłaszania przez Senat ASP nigdy nie uzyskuje naukowego tytułu profesora. Jeszcze wcześniej, w latach 50-tych jest stałym gościem w krakowskim Urzędzie Bezpieczeństwa, gdzie otrzymuje propozycję statusu Tajnego Współpracownika Urzędu w łonie Kościoła. Odmowa oznacza wypadek samochodowy, ewentualnie samobójstwo. Artysta odrzuca wyraźne polecenie i los swój oddaje w ręce Opatrzności. Odwilż 1956 roku kończy cykl spotkań, nie zamyka jednak „opieki'' Urzędu. Powraca ona w 1962 roku w formie cenzury i pełnego zakazu jego twórczości w przestrzeni publicznej.

Równolegle do pracy dydaktycznej AS-D kontynuuje prace przy monumentalnych kompozycjach sztuki sakralnej. Wykonuje polichromie, witraże i mozaiki do kościołów katolickich, cerkwi prawosławnych, i zboru ewangelicko-augsburgskiego w Warszawie. W roku 1945, wspólnie z Ludwikiem Gardowskim, wykonuje malowidła w kościele O.O. Bernardynów w Krakowie w kaplicy bł. Szymona z Lipnicy, w 1atach 1946–67 kończy, rozpoczętą w roku 1943 pracę przy polichromii kościoła parafialnego w Bobinie kolo Proszowic. W roku 1945 dla uczczenia pierwszej po wojnie Barbórki na AGH w Krakowie realizuje swój pierwszy witraż (we współpracy z L. Gardowskim) przedstawiający św. Barbarę, patronkę górników (usunięty z uczelni w r. 1952, przechowywany aż do 1981 roku w kościele św. Barbary w Krakowie). W latach 1950–59 z polecenia Pani Izabeli Żeleńskiej, właścicielki najsłynniejszej krakowskiej pracowni witraży, w której realizowali swe prace Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer wykonuje witraże dla kościoła parafialnego w Trzebownisku koło Rzeszowa. Praca ta kieruje ostatecznie zainteresowania artysty w stronę witraża.​

W latach 1956–69 realizuje zespoły witraży dla kościoła parafialnego, obecnie bazyliki w Zawierciu, w latach 1953–69 dla cerkwi w Gródku koło Białegostoku W latach 1953–61 wykonuje polichromię i witraże w kościele parafialnym w Rozwadowie, a w okresie 1958–67 witraże do okien chóru dla gotyckiej katedry w Nysie. W roku 1964 realizuje następne witraże dla prawosławnej katedry we Wrocławiu, gdzie w roku 1991, juz po śmierci artysty pojawia się ostatni witraż na podstawie wykonanego w latach 80-tych kartonu. W roku 1964 wykonuje też witraże dla kościoła ewangelicko augsburskiego w Warszawie. W latach 1969–70 powstają polichromie (obecnie zamalowane) i witraże dla kościoła parafialnego w Tenczynku, w latach 1973–78 witraże i polichromię (obecnie zamalowane) dla kościoła parafialnego w Kozach koło Bielska-Białej oraz witraże i polichromię dla cerkwi na Woli w Warszawie. Dalej w roku 1979 witraże w kościele parafialnym w Wilkowicach koło Bielska-Białej i w kolegiacie w Jarosławiu.​

Oprócz witraży wciąż realizuje monumentalne polichromie ścienne m. in. w latach 1954–55 w cerkwi w Michałowie koło Białegostoku. W roku 1960 wykonuje wraz ze swym uczniem, przyjacielem i wieloletnim współpracownikiem Jerzym Nowosielskim polichromię cerkwi w prawosławnym sanktuarium na św. Górze Grabarce oraz w cerkwi w Białymstoku-Dojlidach (obecnie zburzona). Wykonuje również mozaiki m. in. dla kościoła w Gołczy koło Miechowa (1949) oraz dla katedr prawosławnych we Wrocławiu i Warszawie.​

Oprócz prac sakralnych przygotowuje projekty graficzne albumów Jana Matejki: „Ubiory w Polsce 1200–1795 (Kraków 1967) i „Poczet Królów Polskich (Kraków 1969), a także książki ks. kard. Stefana Wyszyńskiego „W światłach Tysiąclecia (Kraków 1961) i ks. kard. Karola Wojtyły „Miłość i odpowiedzialność (Kraków 1962). Wg projektu ASD powstaje tablica pamiątkowa przysięgi Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym w Krakowie. Projektuje hafty i szaty liturgiczne dla klasztoru O.O. Reformatów w Krakowie oraz sztandary AGH w Krakowie i Centrali Przemysłu Naftowego CPN.​

W roku 1958 powstaje film dokumentalny prezentujący witraże z cerkwi w Gródku Białostockim w reżyserii Jana Łomnickiego (nagrodzony na festiwalu filmowym w Wenecji). Pierwsza indywidualna wystawa AS-D odbyła się w Pałacu Sztuki TPSP w Krakowie w roku 1957. Wystawa ta przeniesiona została następnie do muzeum w Przemyślu. Druga i ostatnia wystawa z roku 1960 w Katowicach ze względu na sakralną tematykę prac zostaje zaraz po otwarciu zamknięta przez Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, a katalog uznany za „książeczkę do nabożeństwa'' podlega konfiskacie. Wówczas też AS-D objęty zostaje całkowitym zakazem publikacji, wystaw, oraz – w związku z propozycją współpracy złożonej mu przez wiodącą amerykańską pracownię witraży „The Willet Staind Glass Windows'' – wyjazdów, a nawet wysyłania swych dzieł za granicę.​

Dopiero w roku 1981, w dniach „Solidarności'' wnuk artysty, student Wydziału Architektury P.K. Jan S-D, realizuje wystawę kartonów witraży A S-D w „Klubie GIL'' na Politechnice Krakowskiej, następnie w roku 1988 otwiera pośmiertną już wystawę witraży AS-D w Paryżu w salach centrum kultury należącym do klasztoru O.O. Paulinów. Od roku 2011 sztuka AS-D prezentowana była w ramach programu MKiDN Promocji kultury polskiej za granicą w Kijowie, Odessie, Lwowie, Czerniowcach, Iwano-Frankowsku (dawny Stanisławów), Berdyczowie, Winnicy i Kamieńcu Podolskim. Otwarto również wystawy artysty w Rozwadowie i kolejną w Paryżu. Obecnie przygotowywana jest ekspozycja witraży artysty w Belgradzie, Skopje i Podgoricy na Bałkanach.​

AS-D był jednym z pionierów ekumenizmu w Polsce. Zasiadał jako radca świecki w Radzie Metropolitalnej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przy metropolicie Bazylim (Doroszkiewiczu), a także w radzie artystycznej przy Metropolicie Krakowskim kardynale Karolu Wojtyle. Artysta zmarł 22 III 1985 w Krakowie w trakcie realizacji ostatniej swej pracy – zespołu witraży dla cerkwi prawosławnej w Hajnówce.​

​Sygnatura A S-D skomponowana przez artystę w formie gotyckiego gmerku zbudowana jest ze splecionych ze sobą pierwszych liter jego imienia i nazwiska: ASD. Budują one kształt Łodzi Piotrowej założonej na równoramiennym greckim krzyżu.

TOP